Pomimo postępujących procesów normalizacyjnych, akcesji nowych państw do struktur unijnych i północnoatlantyckich, nadal wrze wewnątrz „kotła bałkańskiego”. Konflikty etniczne drzemią, czekając na dogodną chwilę, aby po raz kolejny stać się zarzewiem wojny. Konflikt albańsko-serbski został tylko zamrożony, podobnie jak antagonizmy w Macedonii. Analiza stosunków w sferze bezpieczeństwa państw bałkańskich pod kątem potencjalnej destabilizacji regionu jest jak najbardziej uzasadniona, zwłaszcza że mamy do czynienia z wojną rosyjsko-ukraińską, która już doprowadziła do znacznych zmian architektury bezpieczeństwa nie tylko Starego Kontynentu, ale również w wymiarze globalnych stosunków międzynarodowych. W referacie zostaną poruszone następujące problemy: Jak będą wyglądały Bałkany Zachodnie w bliższej i dalszej perspektywie? Czy ponownie będziemy świadkami konfliktu w „fazie zero”, czy może dojdzie do swoistego „rozwodu” w ramach Bośni i Hercegowiny wywołanego secesją Republiki Serbskiej, a może nastąpi podział Kosowa? Być może sytuacja rozwinie się zupełnie inaczej i państwa Bałkanów Zachodnich zachowają neutralność wobec narastającego kryzysu związanego z wojną ukraińsko-rosyjską i nie dojdzie do destabilizacji regionu, a wręcz przeciwnie procesy integracyjne Serbii oraz Czarnogóry będą postępować zgodnie z przyjętym harmonogramem.

Autonomia terytorialna jest powszechnie uznawanym narzędziem regulacji konfliktów etnicznych (Weller & Wolff 2005), które jednak często generuje zjawisko równoległego rządzenia (parallel governance). Podczas gdy federalizm stał się krytykowanym słowem na "f", np. w przypadku Bośni i Hercegowiny, gdzie struktura federalna jest częścią dysfunkcjonalnego systemu współdzielenia władzy (Bieber 2006; Keil 2013) – państwa pokonfliktowe w przestrzeni postkomunistycznej wypracowały dwa wzorce, według których regulowano tu konflikty o zabarwieniu etnicznym: funkcjonowanie samorządu terytorialnego z silnym komponentem etnicznym (np. Macedonia i Kosowo, ale też Gruzja) oraz akceptacja tzw. parapaństw w przestrzeni postradzieckiej (np. Gruzja czy Armenia) oraz postjugosłowiańskiej (Chorwaci w BiH do wczesnych lat 2000). Mimo formalnych różnic, oba rozwiązania funkcjonują jednak jako de facto autonomie etniczne opierające swoje funkcjonowanie na idei rządzenia równoległego. Co więcej, stopień ich autonomii jest zależny od polityki podmiotów zewnętrznych związanych z tymi jednostkami. Biorąc pod uwagę nieuregulowaną sytuację serbskich gmin w Kosowie, trwałą tymczasowość Abchazji i Osetii Południowej w Gruzji oraz różne ustalenia terytorialne brane pod uwagę w przypadku Ukrainy Wschodniej, istnieje potrzeba dokładniejszego przyjrzenia się poszczególnym rozwiązaniom, jako kluczowym dla pokoju w regionie. W związku z powyższym, celem artykułu jest porównanie różnych form autonomii etnicznych w przestrzeni postjugosłowiańskiej i postradzieckiej: bośniackiego układu federalnego; autonomii serbskiej w Kosowie, samorządu albańskiego w Macedonii oraz dwóch parapaństw i regionu autonomicznego na terytorium Gruzji. Opiera się on na założeniu, że nie tylko parapaństwa funkcjonują jako de facto autonomie etniczne, ale także postjugosłowiańskie samorządy mogą być postrzegane przez ten same pryzmat. Pokazanie wskazanych zależności jest możliwe dzięki zastosowanie takich pojęć jak instytucje nieformalne (Streeck & Thelen 2005) oraz rządzenie równoległe (Hartley 2003).

Bałkany, będące istnym tyglem kulturowym, narodowościowym oraz wyznaniowym, od wieków targane są licznymi problemami. Różnice i rozbieżności pomiędzy poszczególnymi grupami interesów, społeczeństwami i narodami w regionie niejednokrotnie prowadziły do otwartych konfliktów zbrojnych. Rozwój cywilizacji i technologii ułatwił jednak prowadzenie działań wymierzonych w przeciwnika politycznego, znajdujących się poniżej progu wojny, tym samym znacząco poszerzając katalog zagrożeń określanych jako pozamilitarne. Obecnie, zjawiska takie jak terroryzm, przestępczość zorganizowania, korupcja, dezinformacja mogą być wykorzystywane przez obce państwa w ramach szeroko pojętych działań hybrydowych. Problematyka ta jest niezwykle istotna z punktu widzenia nie tylko bezpieczeństwa wewnętrznego poszczególnych państw Półwyspu, lecz również bezpieczeństwa regionalnego i globalnego. Celem artykułu jest próba przeprowadzenia analizy sytuacji na Bałkanach w oparciu o wybrane przykłady z XXI w., skupiając się na zagrożeniach pozamilitarnych, mogących być elementem działań hybrydowych – prowadzonych zarówno przez państwa regionu, jak i mocarstwa, dla których Półwysep Bałkański zawsze stanowił obiekt szczególnego zainteresowania.

W 2018 roku pod egidą bułgarskiej prezydencji w Radzie UE, przygotowano pierwszy dokument roboczy, który miał służyć jako „kompas dla przyszłych rozwiązań UE w dziedzinie przeciwdziałania handlowi ludźmi”. Opierając się na możliwościach, jakie proces rozszerzenia UE oferuje państwom Bałkanów Zachodnich zidentyfikowano szereg obszarów i związanych z nimi wyzwań, przed którymi stali kluczowi interesariusze.

Zwiększenie skuteczności w zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi w państwach Bałkanów Zachodnich, jako istotnego elementu procesu negocjacyjnego (w rozdziałach dotyczących praworządności oraz funkcjonowania instytucji demokratycznych i administracji publicznej) zostało dodatkowo podkreślone w Deklaracji z Brda przyjętej 6 października 2021 roku podczas szczytu UE-Bałkany Zachodnie.

Bazując na wskazanych w powyższych dokumentach priorytetach, w porównaniu z obecną sytuacją Autor wskaże na możliwości wykorzystania przez państwa Bałkanów Zachodnich (Serbię, Czarnogórę, Albanią, Macedonię Północną oraz Bośnię i Hercegowinę) potencjału współpracy z unijnymi organami ścigania, agencjami, sieciami oraz inicjatywami w zakresie przeciwdziałania nielegalnej migracji oraz zwalczania przestępczości zorganizowanej, w szczególności związanej z handlem ludźmi.