Chociaż od upadku dyktatury Benito Mussoliniego upłynęło już 77 lat, współczesne spory historiograficzne  oraz dyskusje polityczne wokół oceny tego okresu, świadczą, że faszyzm nie stanowi jeszcze zamkniętego rozdziału w historii Włoch.

Celem wystąpienia będzie przedstawienie miejsc tzw. „kłopotliwego dziedzictwa”, to znaczy symbolicznie związanych z dyktaturą faszystowską, które po dziś dzień budzą kontrowersje, przede wszystkim ze względu na próby ich instrumentalnego wykorzystania przez populistyczne, radykalnie prawicowe siły polityczne. Punktem wyjścia dla rozważań będzie forsowana, począwszy od lat 90-tych przez środowiska skrajnie prawicowe (Movimento Sociale Italiano, Alleanza Nazionale, a obecnie Fratelli d’Italia), polityka rewizjonizmu historycznego i co za tym idzie tendencja do rehabilitacji faszyzmu oraz przedstawiania dziedzictwa tego okresu jako integralnego elementu włoskiej tożsamości i narodowej historii. Odwołując się do tezy części włoskich badaczy faszyzmu (F. Focardi, Enzo Collotti, G. Albanese, M. Isnenghi), że problem z miejscami pamięci faszyzmu we Włoszech związany jest z faktem, że społeczeństwo nie przepracowało dotąd swojej trudnej przeszłości, postaram się odpowiedzieć na pytanie czy tendencja do depolityzacji miejsc z okresu faszyzmu, poprzez wyrwanie ich z określonego kontekstu historycznego, w którym zostały wzniesione prowadzi do 1) zjawiska „banalizacji dyktatury Mussoliniego”, 2) legitymizuje działalność na scenie politycznej ugrupowań skrajnie prawicowych, odwołujących się do tej właśnie tradycji, jak Fratelli d’Italia, CasaPound czy Forza Nuova i 3) pogłębia wewnętrzny konflikt, istniejący we włoskim społeczeństwie i związany z istniejącym podziałem na środowiska faszystowskie oraz antyfaszystowskie. W wystąpieniu zaprezentowane zostaną wyniki badań zrealizowanych w projekcie pt.: "Kłopotliwe dziedzictwo? Miejsca pamięci o faszyzmie w kulturze politycznej współczesnych Włoch”, opracowywanego w ramach H.1.12.2021 MiniGRANTU POB Heritage IDUJ (edycja III).

Po rozpadzie ZSRR państwa bałtyckie względnie szybko, w porównaniu do innych państw post-radzieckich, wdrożyły mechanizmy ukierunkowane na rozrachunek z radziecką spuścizną. Tym niemniej proces lustracji został przeprowadzony zaledwie cząstkowo, a po 1991 r. sowieckie osobowe źródła informacji były wykorzystywane w grze politycznej państw w wymiarze wewnętrznym oraz stały się jednym z instrumentów ich destabilizacji w wymiarze zewnętrznym. Doświadczenie państw bałtyckich pokazuje, że lustracja stanowi immanentną część przemian ustrojowych i warunkuje dynamikę demokratycznego rozwoju państw post-radzieckich. Ponadto, w świetle współczesnej neoimperialnej aktywności Federacji Rosyjskiej, problem “agenckich teczek” w państwach bałtyckich - w który wpisuje się m.in. zagadnienie inwigilacji - stanowi kluczowy aspekt w polityce bezpieczeństwa regionu.

31 lat po obaleniu komunizmu w państwach pałtyckich w dalszym ciągu istnieją dziesiątki pomników upamiętniających żołnierzy Armii Czerwonej. Pierwotnie pomniki sowieckie symbolizowały wyzwolenie spod okupacji i zwycięstwo Armii Radzieckiej nad nazizmem, i w dalszym ciągu są znaczące dla mniejszości rosyjskojęzycznej w państwach bałtyckich (odpowiednio około 6%, 32% i 27% na Litwie, Łotwie i w Estonii). Z kolei dla etnicznych Litwinów, Łotyszy i Estończyków przypominają o bolesnych doświadczeniach reżimu komunistycznego, zniewoleniu i  długotrwałej obecność wojsk sowieckich. Podczas gdy po upadku komunizmu wiele pomników zostało usuniętych z przestrzeni publicznej, część z nich pozostała wzbudzając liczne kontrowersje i niejednokrotnie powodując ostre podziały społeczne. Punktem wyjścia do dyskusji jest zmieniające się znaczenie pomników sowieckich w państwach bałtyckich warunkowane sytuacją wewnętrzną i międzynarodową. Autorka stawia tezę, że rosyjska inwazja na Ukrainę uaktualniła priorytety i zdynamizowała działania w zakresie polityki historycznej na Litwie, Łotwie i w Estonii. Wznowiono również dyskusje na temat usuwania sowieckich pomników z przestrzeni miejskiej lub zmiany ich roli w przestrzeni publicznej. Proces redefinicji znaczenia pomników sowieckich będzie przebiegał dwutorowo: o ile zmiany legislacyjne będą wprowadzane szybciej (większa akceptacja społeczna na tego typu działania wynika z solidaryzowania się z Ukrainą), o tyle długofalowo trudniej będzie zmienić świadomość społeczną i pamięć zawartą w symbolice pomników. 

Zjednoczone Niemcy pojawiły się na mapie Europy ponad 30 lat temu, wciąż jednak osiąganie wewnętrznej spójności i narodowej tożsamości wymaga od ich mieszkańców przełamywania narosłych przez dziesięciolecia uprzedzeń i poczucia obcości. Początkowo rozliczanie z komunistycznymi Niemcami odbywało się w uproszczony sposób – wszystko w nich było złe. Z czasem jednak obraz ten stawał się bardziej wyrazisty i kompleksowy. W dalszym ciągu istnieje jednak niewidzialna bariera mentalna – „mur w ludzkich głowach”, a z przeprowadzanych systematycznie sondaży wynika, że nawet po blisko trzech dekadach jedności Niemcy to wciąż dwie nierówne połówki, a ludzie po obu stronach dawnej granicy inaczej myślą, inaczej głosują, a nawet odmiennie się ubierają. We współczesnej narracji naszego zachodniego sąsiada o komunistycznym dziedzictwie ważne jest zatem, by nie sprowadzać drugiego państwa niemieckiego, a przede wszystkim tworzącego je społeczeństwa, do kilku utartych ogólników i  rozróżniać system od ludzi, którzy w nim żyli. Celem wystąpienia będzie próba udzielenia odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań: jak kształtowała się ocena „drugich Niemiec” po zjednoczeniu? Jaką rolę odgrywa wschodnioniemiecka przeszłość we współczesnych Niemczech? Czy dziedzictwo NRD udało się włączyć w proces budowania niemieckiej  jedności? W jaki sposób enerdowska spuścizna staje się instrumentem oddziaływania politycznego?

Wystąpienie ma na celu przybliżyć nowy wymiar dyskusji na debat dziedzictwa nuklearnego w kontekście agresji Rosji w Ukrainie. Wczesną wiosną 2022 roku cały świat obiegły zdjęcia z Czarnobylskiego Strefy Wykluczenia budząc uśpiony w społeczeństwa zachodnich lęk przed zagrożeniem atomowym. Realność nieprzewidywalności konsekwencji działań militarnych w Strefie odsłoniła nowe perspektywy interpretacji czarnobylskiego dziedzictwa – na poziomie dekonstrukcji postkolonialnych narracji, strategii ochrony dziedzictwa materialnego w sytuacji zagrożenia, pytania o sprawczość w chaosie i odpowiedzialność za miejsca, przedmioty a przede wszystkim ludzi. Referat będzie próbą podsumowania tych wątków, które po 50 latach od przyjęcia konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego są wciąż aktualne a jednocześnie podjęcia zagadnień, które w obecnej sytuacji odsłaniają wyzwania stojące przed badaczami dziedzictwa w niemniejszym stopniu niż podmiotami odpowiedzialnymi za (współ)prowadzenie polityk (wobec) dziedzictwa.