Celem wystąpienia jest analiza partycypacji obywateli na przykładzie dwóch instytucji na poziomie federalnym w Szwajcarii: inicjatywy ludowej oraz referendum.  W modelu szwajcarskim instytucja inicjatywy ludowej najogólniej polega ona na tym, iż grupa stu tysięcy obywateli uprawnionych do głosowania może wystąpić z żądaniem wprowadzenia poprawek konstytucyjnych czy też zaproponować nowe rozwiązania prawne oraz uchylić funkcjonujące. Inicjatywa może dotyczyć zarówno rozwiązań szczegółowych, jak i problemów natury ogólnej. W Szwajcarii wyróżniamy referenda obligatoryjne, zwane inaczej konstytucyjnymi i fakultatywne (opcjonalne), określane także jako ustawodawcze. Analizowana będzie liczba zgłaszanych inicjatyw i referendów, ich przedmiot, frekwencja oraz poziom poparcia. Istotna będzie odpowiedź na pytanie o to, w jakim stopniu mamy do czynienia z ciągłością, a w jakim ze zmianą. 

Współczesna teoria demokracji duży nacisk kładzie na bezpośrednie formy uczestnictwa obywateli w sprawowaniu życia politycznego, jako swoisty miernik współczesnej demokracji. To jakie instytucje demokracji bezpośredniej są praktykowane zależy w głównej mierze od uwarunkowań historycznych, kulturowych i ekonomicznych.

Partycypacja polityczna obywateli może przybierać różne oblicza. W niniejszym wystąpieniu uwaga skupi się na dwóch typach partycypacji. Po pierwsze, poprzez wyrażanie własnej opinii w postaci podpisywania petycji, udziału w demonstracjach oraz inicjatywach lokalnych. Po drugie, poprzez członkostwo w organizacjach takich jak partia polityczna, związki zawodowe, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie lokalne.

Pandemia Covid zahamowała nieco możliwości bezpośredniego udziału mieszkańców w wyrażaniu decyzji i opinii, lecz z drugiej strony otworzyła nowe  formy w podejmowaniu inicjatyw na szczeblu lokalnym. 

Idea deliberacji wyrasta z chęci zastąpienia - lub choćby uzupełnienia - demokratycznego procesu decyzyjnego o "odpolityczniony" głos płynący wprost od obywatelek i obywateli, bez zapośredniczania go przez niepozbawioną wad i ukrytych interesów reprezentację polityczną. Współczesna teoria deliberacyjna wskazuje na trzy kategorie potencjalnych efektów takiego podejścia: epistemiczne, inkluzyjne oraz etyczne. W praktyce jednak stosowanie mechanizmów deliberacyjnych (a szerzej - partycypacyjnych) nie ma jedynie charakteru oddolnego, spontanicznego i w tym rozumieniu autentycznego, ale jest niejako "programowane" z góry przez organizującą ją władze.

Niniejszy referat skupi się na prezentacji wybranych przypadków implementacji praktyk deliberacyjnych, których cel wydaje się być wręcz odwrotny od pierwotnych założeń demokratycznej partycypacji. Patrząc na wybrane przykłady działań na poziomie lokalnym (budżety partycypacyjne, panel obywatelski i Wrocławska Rada Kultury we Wrocławiu), krajowym (panel klimatyczny we Francji) oraz na poziomie UE (konferencja w sprawie przyszłości Europy), zwracam uwagę na sytuacje, w których celem deliberacji nie jest ani epistemiczne wypracowanie decyzji, ani demokratyzacja procesu decyzyjnego przez inkluzję głosów wykluczonych czy rozwiązywanie konfliktów społecznych. Partycypacja w tych warunkach ma charakter pozorny, tokeniczny, a jej głównym celem jest legitymizacja organizujących partycypację władz tudzież "uciszenie" opozycji wywodzącej się z ruchów społecznych.

Przedstawione obserwacje empiryczne mają dwojakie zastosowanie: po pierwsze, stanowią przyczynek do modyfikacji dominujących rozważań w deliberacyjnym nurcie teorii demokracji. Po drugie, w konsekwencji mogą one prowadzić do zmian w relacji teoria-praktyka, poszerzając świadomość i wiedzę o procesie deliberacji, wskazując na potencjalne problemy (i możliwości ich mitygacji) dla lobbujących za deliberacją ruchów społecznych czy osób odpowiedzialnych za jej organizację.

W reżimach demokratycznych władze państwowe inwestują potencjał w dostarczanie usług państwowych i utrzymanie systemu poprzez wzmacnianie wspólnej tożsamości i jednolitej kultury. Wysiłki te mogą być podejmowane tylko w warunkach, w których władza i autorytet są legitymizowane. W systemach demokratycznych legitymizacja ma zazwyczaj charakter tradycyjny, oparty na charyzmie przywódcy lub charakterze prawnym. Legitymizacja może być również pochodną skuteczności czy raczej efektywności, choć ten proces jest mniej rozwinięty w literaturze w odniesieniu do państw. W referacie zostanie udzielona odpowiedź na pytanie, czy ten drugi rodzaj legitymizacji może rozwiązać problem deficytu demokracji w Unii Europejskiej, a raczej przekierować uwagę obywateli na jej deliberatywny charakter. Romano Prodi, były przewodniczący Komisji Europejskiej, powiedział w 1999 roku, że "w ostatecznym rozrachunku to, co interesuje obywateli, to nie kwestia tego, kto rozwiązuje problem i z jakim mandatem, ale fakt, że problem jest rozwiązany". Karl Deutsch odnosi legitymizację do efektywnego rządzenia, przynoszącego dobrobyt suwerenowi. Podejście Deutscha wskazuje na efektywną koordynację i uzgadnianie różnych stanowisk jako niewątpliwy czynnik legitymizujący system polityczny Unii Europejskiej. Czy cofanie się demokracji w państwach Europy Środkowo-Wschodniej wpływa na kwestię legitymizacji UE i na efektywność deliberacji w jej instytucjach? Wydaje się, że legitymizacja poprzez skuteczność Unii Europejskiej wyjaśnia duże poparcie społeczne dla integracji europejskiej w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, pomimo otwartych konfliktów między rządami tych państw a instytucjami UE. Referat opiera się głównie na metodzie systemowej, jednak śledzenie procesu będzie odgrywało rolę pomocniczą. UE jest traktowana jako wielopoziomowy system polityczny, ale pewne elementy podejścia neofunkcjonalistycznego będą również towarzyszyć analizie legitymizacji UE.

Prowincja Ontario w Kanadzie to pierwsze miejsce na kontynencie północnoamerykańskim gdzie wdrożono mechanizm budżetowania partycypacyjnego. To również jedno z nielicznych miejsc w państwie kanadyjskim, gdzie ta forma partycypacji obywatelskiej funkcjonuję najtrwalej od czasu implementacji. Celem referatu jest spojrzenie na rozwój,  i specyfikę tej formy uczestnictwa obywatelskiego poprzez działające wobec niej negatywne uwarunkowania zewnętrzne, uniemożliwiające pełne jej funkcjonowanie. Wskazane zostaną najważniejsze zagrożenia, wyzwania ale również szanse jej rozwoju w trudnym środowisku społecznym wykrystalizowanym wskutek pandemii covid-19 w Kanadzie.