Współcześnie zwykliśmy spoglądać na wolność religijną jako na prawo podmiotowe wynikające z godności osobowej, jako na roszczenie wolnej osoby, poszukującej zabezpieczenia autonomicznych wyborów światopoglądowych oraz możliwości podejmowania działań w odpowiedzi na wezwania własnego sumienia. Jednak wczesne próby uzasadnienia tego prawa podmiotowego zwracają naszą uwagę na konstrukcję bliźniaczą, aczkolwiek odróżnianą od wolności religijnej, a mianowicie na wezwanie do tolerancji dla oryginalnych, nietypowych tożsamości światopoglądowych. Przyjmując taką perspektywę pełniej rozumiemy roszczenie starożytnego Kościoła chrześcijańskiego, wzywającego otoczenie społeczne i polityczne do uznania prawa chrześcijanin do bycia wyznawcami Chrystusa. Gdy sięgamy po pisma Tertuliana czy Laktancjusza, szukając w nich argumentacji na rzecz wolności sumienia, to zasadniczo sprowadzają się one do oczekiwania uznania prawa do odmienności, nie tyle do prawnego potwierdzenia pluralizmu światopoglądowego – wszak w realiach przekonstatyńskiego, politeistycznego Imperium Romanum nie był on negowany – co do uznania prawa do realizacji niezrozumiałego, odrzucanego, a nieraz również pogardzanego przez społeczne otoczenie stylu życia, w którym dostrzegano realne zagrożenie dla moralności publicznej, społecznej stabilności oraz politycznej jedności.  

Paradoksalnie, współczesne dyskusje wokół zakresu przedmiotowego wolności religijnej w naszym kręgu kulturowym, oddające uznanie dla swobody sumienia w zdesakralizowanej kulturze politycznej postoświeceniowego świata, akcentującej światopoglądową autonomię członka liberalnej wspólnoty politycznej, skłaniają do przypominania twierdzeń obrońców prawa chrześcijan do bycia chrześcijanami w epoce patrystycznej. Doświadczenie walki starożytnego i średniowiecznego Chrystianitas z kolejnymi herezjami, przemoc polityczna okresu reformacji i kontrreformacji, miało przynieść radykalną zmianę w naszym rozumieniu wolności sumienia oraz faktycznych źródeł pokoju publicznego.

Tymczasem, ostatnie spory prawne, chociażby w przedmiocie prawa do zakrywania twarzy przez wyznawczynie islamu w Europie, potwierdzają, że niezmienienie rzecz dotyczy prawa do uznania odmienności, nonkonformizmu względem utrwalonych norm zachowań społecznych. Oddalenie skarg wyznawczyń islamu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka argumentowano racjami społecznej jedności („bycia razem”), które przeważyć miały potrzebę „bycia sobą” w społeczeństwie, w swej istocie, heterogenicznym światopoglądowo. J

Zjawisko tzw. poprawności politycznej (political correctness) od kilku dekad przyciąga uwagę publicystów (choć nie tylko) i stanowi ognisko kontrowersji. Ceną za publicystyczny charakter walk toczących się wokół poprawności politycznej jest jednak zbyt duże skupienie się na szczególe, skłonność do budowania daleko idących uogólnień w oparciu o opisy partykularnych przypadków.

Niniejsze wystąpienie stanowić ma przyczynek do zrekompensowania wspomnianych wyżej mankamentów poprzez umieszczenie poprawności politycznej w szerszym planie przemian kultury zachodniej na przestrzeni ostatnich kilku stuleci. W tym celu wykorzystane zostanie pojęcie nowoczesnego imaginarium społecznego autorstwa kanadyjskiego filozofa Charlesa Taylora.

Proponowana perspektywa spojrzenia na zjawisko poprawności politycznej ma dwie istotne zalety. Po pierwsze, pozwala uniknąć zredukowania go do ideologii w wąskim, pejoratywnym znaczeniu świadomości fałszywej lub po prostu próby manipulacji. Po drugie, otwiera pole do refleksji nad tym, jak współczesne przejawy poprawności politycznej sytuują się wobec głównych trendów kształtujących dotychczasowe wyobrażenia mieszkańców zachodniej nowoczesności o ich wspólnym bytowaniu, także w jego politycznym wymiarze.

Obywatelstwo jest prawem do zakorzenienia się we wspólnocie (Marshall, 1987). Owa łączność ze wspólnotą ma miejsce w trzech sferach – praw obywatelskich, praw politycznych oraz praw socjalnych. Jako koncept miało obywatelstwo za zadanie umieścić ludzi w neutralnej przestrzeni polityki. Jednakże dziś lojalność wobec państwa jest często zastępowana przez lojalności etniczne i religijne, albo przez lojalność wobec ponadnarodowych struktur. Tym samym koncepcja neutralności politycznej obywatelstwa objawia swój fałszywy uniwersalizm. Prawa polityczne, społeczne i ekonomiczne, które przysługują dziś obywatelom, są szczególnym rodzajem przywileju, który spycha na margines tych, którzy obywatelstwa otrzymać nie mogą. Pozbawienie obywatelstwa łączy się z utrą elementarnych praw człowieka. Obywatelstwo jest zatem kategorią, która włącza we wspólnotę, ale również oznacza wykluczenie z politycznej wspólnoty nie-obywateli.